Hoe ontwikkelt een kind zijn gewetensvorming?

Een kind van twee kan met zijn watervaste viltstiften op de muur krassen en daarbij met een stalen gezicht zeggen: ‘Mag niet.’ Het is het eerste teken dat het kind een eigen geweten ontwikkelt, dat hem zegt wat goed is en wat niet. Op deze leeftijd ontwikkelt het geweten zich vooral door straf en beloning. Vanaf een jaar of drie legt het geweten ook een innerlijke straf op het overtreden van morele regels: een kind krijgt last van schuldgevoel en schaamte. Schuld en schaamte treden pas op als kinderen zich bepaalde regels hebben eigen gemaakt, als ze inzien dat hun gedrag gevolgen heeft en ze zich kunnen verplaatsen in de gevoelens van anderen. Vanaf een jaar of zes hebben kinderen al een groot aantal normen, of regels, geïnternaliseerd. Ouders hebben zo vaak laten zien wat wel en niet mag, dat een kind dat ook nog weet als de ouder niet aanwezig is. Vanaf een jaar of negen heeft een kind meer oog voor iemands bedoelingen. Ook leert het dat een regel niet meer is dan een afspraak. Vanaf een jaar of elf hebben kinderen een redelijk ontwikkeld moreel besef.

Moreel staat voor gewetensontwikkeling. De morele ontwikkeling begint al op jonge leeftijd. Hierbij doorloopt het kind een aantal stadia. We geven meer uitleg over de totale morele ontwikkeling en wat je hier op latere leeftijd aan hebt. Al op jonge leeftijd worden we bewust gemaakt van het verschil tussen goed en kwaad. Iemand slaan of een koekje stelen is niet goed, terwijl je speelgoed met iemand delen juist wel goed is. Naarmate de leeftijd vordert ontstaat er ook groei van de morele ontwikkeling. We onderscheiden drie stadia van de morele ontwikkeling. Dit stadium duurt vanaf de geboorte tot de leeftijd van 10-12 jaar. Kinderen leren vooral wat goed en slecht is. Ze reageren op volwassenen en wat in de omgeving gebeurt. Opvallend is dat kinderen vooral leren door straffen en belonen, waarbij ze leren om hun grenzen te verleggen. Kinderen in deze leeftijd vinden het nog moeilijk om iets met anderen te delen of iemand te helpen. Deze periode duurt totdat het kind volwassen is. Ze weten wat goed en slecht is en kunnen de juiste emoties in bepaalde situaties tonen. Zo kan het kind zich schuldig voelen, zonder dat iemand hem of haar op het foute gedrag wijst. Kinderen in deze leeftijd zijn gevoelig voor de mening van anderen, waarbij ze er vooral bij willen horen. Het laatste stadium begint vanaf de leeftijd van 18 jaar en kan levenslang duren. Sommige mensen doorlopen dit stadium nooit volledig, waardoor de morele ontwikkeling achterblijft op die van anderen. Mensen in het post conventioneel stadium gaan graag discussies met betrekking tot regels of de wetgeving aan. De eigen normen en waarden zijn aanwezig, maar ze snappen ook dat het soms beter is om hier tijdelijk vanaf te stappen.

Kinderen, jongeren of volwassenen in deze fase groeien naar een grotere zelfredzaamheid en hechten hierbij veel belang aan het oordeel van anderen. Ze ontwikkelen een beginnend geïnternaliseerd geweten, een groeiend realiteitsbesef, een beginnend aanvoelen van emoties bij anderen, een beginnend overzien en afwegen van consequenties van het eigen gedrag. Ze denken wel na over hun gedrag, maar niet altijd en soms te laat. Het kind vraagt in deze fase vooral: "Kijk wat ik kan. Ze tonen beginnend spijt, maar dit vaak nog via aangeleerd gedrag. Ze denken nog zwart-wit en de grens tussen fantasie en werkelijkheid is nog zeer onscherp.